Озық педагогикалық тәжірибе

I.Тәжірибе туралы ақпарат

Тәжірибенің қалыптасуы мен пайда болу жағдайлары 

         Бұл тәжірибе Ақмола облысы, Зеренді ауданы М.Ғабдуллин атындағы жалпы білім беретін орта мектеп-гимназиясы пайда болды. Осы мектепте география пәнінің мұғалімі болып, мен 4 жыл жұмыс істеймін. Жұмыс тәжірибем аз болса да, байқағаным оқушылардың жылдан-жылға география сабағына (басқа пәндерге де) қызығушылықтары  төмендеп келеді. Өмірімізге  Интернет және компьютер сеніммен еніп кетті. Әр оқушының үйінде компьютер бар және кез-келген ақпаратқа қолы жетіп тұр.

         Тәжірибе тақырыбын анықтауға география сабақтарында оқушылардың танымдық белсенділік деңгейлерін  бақылау және диагностика анықтады.Сауалнама төмендегідей нәтиже көрсетті:

Бұл нәтиже әрине мені қанағаттандырмады.Мұндай жағдайды көріп, оқыту әдістерін өзгерту керектігі мәселесі туындады. Ал бұл мәселені шешу үшін оқушылардың  география сабақтарында оқытудың белсенді формаларын, әдіс-тәсілдерін пайдалану қажеттігі және балаларға  өздігінен білім алуға мүмкіндік беру.

Педагог өз пәнін үйретіп қана қоймай,  жан-жақты дамыған, қабілетті,  өзгермелі әлеуметтік жағдайларға бейімделе алатын тұлға тәрбиелеу керек. Осы орайда  оқушының өзін-өзі дамытуға, шығармашылық қызметін қалыптастыруға, оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыруға ынталандыру керек.

Адамның кез-келген әрекеті  белгілі бір мақсатқа көзделеді. Дамыта оқыту бойынша география пәні мұғалімінің негізгі мақсаты – оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін  көптеген оқыту міндеттеріне қол жеткізу керек: оқытылатын материалдың  берік және саналы болуы, оқушылардың өз бетінше білімдерін толықтыра алу,  ғылыми-техникалық шешімдерді өмірде жүзеге асыру, сондай-ақ, жоғары оқу орындарына шығармашыл, таңдаған мамандығын сүйіспеншілікпен меңгеретін талапкерлерді дайындау.

Бәрімізге белгілі – оқушылардың танымдық қызығушылықтарының даму деңгейі, тереңдігі және дифференциалдығы әртүрлі, бірдей емес. Пәнге деген қызығушылығы бар оқушылардың үлгерімі де жақсы. Оқытылатын тақырыптарды жеңіл меңгереді. Егер оқушы географияны бір ұнатса, ол басқа оқушыларды да қызықтыра алады. Сондықтан ондай оқушыларды қолдау керек. Сол себептен, менің міндетім география сабақтарында оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту болып табылады. Жоғарыда айтылған барлық мәселелер тәжірибемнің қалыптасуына себепші болды.

.

Тәжірибенің өзектілігі

Қазіргі заманғы педагогикалық ғылымының өзекті мәселелерінің бірі -  оқушылардың танымдық қызметтерін жандандыру. Олардың ерекше маңыздылығы – оқу-танымдық іс-әрекет бола отырып, оқу материалын қабылдауға ғана емес, сонымен қатар оқушының танымдық іс-әрекетке көзқарасын қалыптастыруға бағытталғаны. Пәнге танымдық қызығушылықты дамыту оқытудың тиімділігін арттырудың маңызды құралдарының бірі болып табылады. Танымдық қызығушылықты жүйелі түрде нығайтып, дамытып, өз кезегінде танымдық қызығушылық қызмет нәтижелеріне, ойлау, қиял, есте сақтау, сезім процестеріне әсер етеді,олардың әсерімен ерекше белсенділік пен бағыттылықты алады. Қызметтің әмбебап тәсілдерін меңгеру негізінде оқушы тұлғасын дамыту білім берудің әрекеттік парадигмасы болжанады. Оқу-жаттығу процесі оқушы құзыреттілігінің аспаптық негізін құрайтын білім, білік және дағды жүйесін меңгеру ғана емес, жеке тұлғаның даму үдерісі, рухани-адамгершілік және әлеуметтік тәжірибе алу сияқты түсініледі.

Жетекші педагогикалық тәжірибе идеясы

         Жетекші педагогикалық тәжірибе идеясы оқу процесіне белсенді оқыту түрлерін кеңінен енгізу арқылы оқушылардың танымдық қызметін белсендіру үшін жағдай жасау болып табылады.

         Мектепте білім берудің дамыту бағытын бекіту оқыту әдістемесінің өзгеруіне себеп болды. Бүгінгі күні мұғалімнің міндеті көп жағдайда білім көлемін беру емес, оқушылардың жалпы дамуы, соның ішінде білім алу және меңгеру құралы ретінде жалпы оқу іскерліктерін қалыптастыру болып табылады.

 Қазіргі заманғы мектеп білім берудің ақпараттық моделінен ауытқиды және негізгі екпін ақпаратты енжар меңгеруге емес, оны мұғалімнің аузынан алуға емес, интеллектінің өзіндік шығармашылық күшін талап ететін мәселеге белсенді түрде енуге бағытталған. Осының салдарынан мұғалімнің рөлі өзгерді,  азайған жоқ, тіпті өсті. Бүгінгі күні мұғалімнен сабақта оқушылардың белсенді танымдық қызметін ұйымдастыру өнері талап етіледі.  Менің ойымша, бұл жаңа білімді қарапайым түрде жеткізумен оның игерілуін тексеруге қарағанда әлдеқайда қызықты және күрделі.

         Сондықтан өз тәжірибемнің жетекші идеясы келесіде:

• Оқу - танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың әдісі ретінде география сабақтарында оқушылардың өз білімін өзі жетілдіруін қалыптастыру;
• Шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруды жаңашылдық және бір ерекшелік;
• Қоршаған ортаны өзгертуге қабілетті белсенді шығармашылық тұлғаны қалыптастыру;

Педагогикалық қызметімнің мақсаты - оқушылардың танымдық қызметін дамыту үшін жағдай жасау, сондай-ақ проблеманың өзектілігін ескере отырып, шығармашылық тұлғаны қалыптастыру болып табылады.

Тәжірибе жұмысының ұзақтығы

Менің жұмыс істеп жатқан тәжірибем өзекті және перспективалы деп санаймын, өйткені ол қазіргі заманғы мектептің негізгі қайшылықтарын белгілі бір дәрежеде шешеді. Мәселе бойынша практикалық іс-әрекетті теориямен тығыз байланыстырамын. Сондықтан тәжірибемді жинақтау бойынша әдістемелік жұмысым белгілі бір кезеңдерден өтті:

Қазіргі жаңартуды ескере отырып, оқытудың танымдық үрдісінің барысын өзгертуге мүмкіндік беретін, сонымен қатар оқушының өз позициясын да өзгертуге мүмкіндік беретін оқыту формаларын енгізу және тарату,  осындай әдіс-тәсілдерді іздеймін.

Тәжірибе ауқымы

         Тәжірибе ауқымы оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту бойынша мұғалімнің авторлық дидактикалық жүйесімен ұсынылған (тестілеу мен сабақтардың түрлері: семинар, викторина, ойын, конференция). Сонымен қатар, мен жоғары сыныптардағы география сабақтарына арналған оқыту тапсырмаларын әзірледім.

Тәжірибенің теориялық базасы

         Менің педагогикалық тәжірибемнің негізінде А. Дистервег, Ю. К. Бабанский, Г. И. Щукина, И. Песталоцци, В. А. Сухомлинскийдің және т. б.  көрнекті ғалымдардың педагогикалық идеялары жатыр,  ал идеяның табысты болуы - оқыту мен тәрбиелеу үшін оқушылардың танымдық белсенділігін, олардың шығармашылық қабілеттерін дамыту қажет.

Менің педагогикалық тәжірибемнің негізінде А. Дистервег, Ю. К. Бабанский, Г. И. Щукина, И. Песталоцци, В. А. Сухомлинскийдің және т. б.  көрнекті педагогтердің педагогикалық идеялары жатыр, олардың идеясы табысты болу - оқыту мен тәрбиелеу үшін оқушылардың танымдық белсенділігін, олардың шығармашылық қабілеттерін дамыту қажет.

Г. И. Щукинаның танымдық қызығушылықтарының даму теориясы, оның моделі келесі кезеңдерден тұрады: дамытушылық жаттығулар және шығармашылық есептерді шешу.

Ю. К. Бабанскийдің ғылыми еңбегі «Заманауи білім беру мектебінде оқытуды ұйымдастыру әдістері мен формалары мазмұнының концепциясы» бөлімінде, пікір мен ұсыныстар табады. Оның ұсыныстарының бірі оқушылардың оқу мотивациясын күшейту, тұлғаның мақсатты түрде және  қарқынды дамуы, оның шығармашылық потенциалы болып табылады.

Мектепте оқыту бірлескен қызмет болып табылады, ол оқушыларды ынтымақтастық, шығармашылық дағдыларына үйретуі керек. Бұл мәселе мені тағы да оқытудағы басқа технологиялардың элементтерін біріктіруге мүмкіндік береді: озық оқыту технологиясы, сараланған оқыту технологиясы және т. б. Бірақ, осы технологияларда ең бастысы мұғалім мен оқушылардың бірлескен дамыту іс-әрекеті, өзара түсіністік, барысы мен нәтижесіне жалпы талдау жасау идеясын санаймын. Бұл идеяны іске асыруда мұғалімге оқушылардың сабақта танымдық қызығушылығын дамытуға көмек көрсету мүмкіндігі пайда болады.

Тәжірибе жаңашылдығы

Тәжірибемнің жаңашылдығы - география сабақтарында оқушылардың танымдық қызметін дамытуға бағытталған оқытудың белсенді түрлерін қолдану жүйесін құру болып табылады.

Тәжірибе технологиясы

Көп жылдық тәжірибемнен сабақ түрлі сұрақтар мен пікірлермен аяқтағанда, балалардың қызығушылық мен таңырқауға толы көздерін көрген кезде ғана мұғалім нағыз рахат сезінетінін түсіндім. Сондықтан мұғалім әрдайым ізденіс үстінде болу керек, бұл әрине қиын. Бірақ мұғалімнің жұмысында ең қолайсыздығы, мұғалім сабағын ойластырмай, қателәк жасаған кезде, оқушының танымдық қызметі төмендеп, инерцияға әкеліп соғады.

Пәнге танымдық қызығушылықты дамыту оқытудың тиімділігін арттырудың маңызды құралдарының бірі болып табылады, оны жүйелі түрде нығайтып, дамыта отырып, оның оқуға деген оң көзқарасының негізі болатынына, іс-әрекет нәтижелеріне, ойлау, қиял, есте сақтау, сезімге әсер етеді. Балаларға барлық сөздер таныс емес, бірақ оларда арман туады - әлемді өз көзімен көру. Әрине, аз уақыт ішінде (40 минут) оқушыларға ақпарат беру, білімін тексеру, практикалық дағдыларды дамыту – өте күрделі міндет. Сондықтан мұғалім  сабақтың мақсатын қалай дұрыс айқындап, қажетті материалды таңдап алып, оған сәйкес оқыту әдістері мен құралдарын таңдай білсе, оқытудың сапасы да,  нәтижелерге қол жеткізуді табыстылығы да байланысты. Сабақта оқушылардың танымдық қызметін ұйымдастыруға мүмкіндік беретін тиімді оқыту формалары мен тәсілдерін таңдау қажет, сонда ғана жоспарланған оқыту нәтижелері сыныпта табысты меңгеріледі.

Мұғалім – оқушы, оқушы – оқушы деңгейінде шығармашылық ынтымақтастықты қамтамасыз ететін іскерлік атмосфераны құру маңызды кезең деп санаймын.

География сабақтарында оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту үшін оларға кез-келген ақпарат көздерін (атластарды, әртүрлі авторлардың география оқулықтарын, анықтамалықтарды, Интернет желісін және т.б.) пайдалануға рұқсат етемін. Оқушылар қызыға бастады. Осылайша, олар өз бетінше қосымша білім алуды үйренеді. Географиялықие септерді мен сабақтың кез келген кезеңінде бере аламын, бірақ бұл материалды жалпылау кезінде жақсы. Есептерді шешуді топтарда оқушылармен жүргіземін, өйткені әр оқушының өз білім жүгі бар және осы жерде олар өз білімдерін қолдана алады.

 11-сыныпта «Шетелдік Еуропа», «Шетелдік Азия», «Шығыс Еуропа елдері» бөлімдерін зерделегеннен кейін мен оқушыларды ақпарат көздерінен  шектеймін, өйткені олар жеткілікті білім көлеміне ие, бірақ атластарды пайдалануға рұқсат етемін және оларға нақты аймақ бойынша тапсырмалар беремін.

         10-сыныпта тапырмалар халық, ЭГЖ, ТМД елдерінің шаруашылығы, табиғи ресурстар, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы салалары және т. б. байланысты.

         Соңғы уақытта мен тапсырмаларды өзім құрамын, мұнда балаларға қабылдауға ең қиын  материалға назар аудару мен үшін маңызды болып табылады. Мысалы, егер оқушылар ел халқының ұлттық құрамы туралы материалды нашар есте сақтаса, онда мен мынадай тапсырма түрін енгіземін (негізінен екі халық тұратын ел: фламандықтар мен валлондар - бұл Бельгия). Менің Оңтүстік - Шығыс Азия елдері туралы да, тапсырмалар дайындадым: Камбоджа - бұл елдің күрделі саяси жағдайы - қысқа мерзім ішінде бірнеше рет басқару формасы өзгергендігі туралы бағдарламалық материалда сирек кездеседі. Оқушылар жауаптарды анықтамалардан табады және есте жақсы сақтайды. Бұл ел оқушыларға мұндай алыс болып есептелмейді. Құрастырған тапсырмаларымның мазмұнында мен әлемнің барлық бұрыштары мен өңірлерін қамтуға тырысамын. Әдетте бес және одан да көп көршілері бар елдерді таңдауға тырысамын. (Қосымша №1)

         Тапсырмалармен жұмыс істеудің келесі кезеңі, оқушыларға өздеріне есептер құрастыруды ұсынамын. Оқушыларды топтарға бөлемін және әр топқа бір елден беремін.  Оқушылардың алдында әртүрлі ақпарат көздері бар: оқулықтар, анықтамалықтар, статистикалық материалдары бар журналдар, атластар, ұялы телефондар. Оқушылар жақсы бағдар алулары үшін тапсырмалардың  үлгілік тақырыптаын беремін:

1. Елдің ЭГЖ ерекшеліктері (ЭГЖ-ның басты белгілері, басқару және ӘАБ нысандары)

 2. Табиғи жағдайлар және ресурстар.

3. Халықтың ерекшеліктері (дін, халықтың көбею түрі, тығыздығы және т. б.).

4. Ел шаруашылығының ерекшеліктері (елдің мамандану саласы және т. б.).

5. Сыртқы экономикалық байланыстар.

Мысалы, оқушылардың бір тобына Австрия елін оқуды ұсынамын. Одан әрі оқушылар оның барлық көршілерін жазады, олар Италия, Швейцария, Лихтенштейн, Германия, Чехия, Словакия, Венгрия, Словения. Оқушыла әр елдің ерекшелігін байқайды. Егер Германияны мысал ретінде алсақ, мұнда көптеген ерекшеліктер бар. Бұл ел көптеген көрсеткіштер бойынша көшбасшы болып табылады (әлемнің осы бөлігінде автомобиль шығару, агломерациялар мен иммигранттар және т.б. саны бойынша).  Венгрияны алсақ, Егер ЭГЖ алса,  елдің теңізге шығатын жолы жоқ, оның астанасы дүниежүзіндегі үлкендігі жағынан екінші болып тұрған өзенінің жағасында тұр. Егер халықты негізге алсақ,  бұл финн-угор тобының халқы тұратын ел. Тек финдер ғана шетелдік Еуропа елдерінің осы тілдік тобына жатады (жақын шетелдерді есептемегенде – Эстонияны) немесе халықтың өзіндік атауы – мадьярлар. Бұл тапсырмада ең маңыздысы, оқушылар осы ерекшеліктерді көріп, оларды бөліп көрсете алады, сондай-ақ өздеріне ең қолайлы картаны  таңдайды. (Қосымша №2)

Тапсырмаларды орындаған кезде оң нәтижесі көрсетеді – оқушылар карта бойынша жақсы жұмыс жасайды және елдердің ерекшеліктерін есте сақтайды. Сонымен қатар логикалық ойлаулары дамиды, бірақ ең бастысы - олар мұны көңілді және қуана  жасайды.

Өз тақырыбым бойынша жұмыс істей отырып, оқытудың белсенді әдістерін қолдану кезінде  материалды баяндағанда, сұрақтарға жауап беретін оқушыларды сұрағанда және бағалағанда, өзінің белсенділігі мен дербестігін көрсете отырып, сабақта қарым-қатынастың әдеттегі формаларының өзгеруіне әкеледі деген қорытындыға келді. Тестілеу сабақ, зерттеу сабағы, семинар сабақ, ойын сабағы, КВН-сабақ, викторина - сабақ және т.б. сияқты стандартты емес сабақтарында әрбір оқушыға қатысушы ғана емес сабақты дайындау мен өткізуге, сонымен қатар мұғалім рөлінде қандай да бір кезеңде қатысуға мүмкіндік береді.

Мұндай сабақтар оқу іскерлігін қалыптастырудың ең тиімді жолы болып табылады, өйткені оқушылардың қызметін осындай ұйымдастыру кезінде тек білімді, ептілікті және дағдыларды меңгеру ғана емес, сонымен қатар шығармашылық тәжірибесін жинақтау, бұл тәжірибені басқа оқушыларға беру, бұл ретте білім алу қажеттілігін сезіну, мұғаліммен, құрдастарымен өздерінің оқу іс-әрекеттерін талқылау, олармен ынтымақтастық жүргізіледі.

7-8 сыныптарға келсек, ойын немесе викторина түрінде сабақ өткіземін. Бұл жастағы балалар үшін бұл сабақты өткізудің ең қолайлы түрі, әсіресе материалды жалпылау кезінде (№3,4 қосымша), ал жоғары сыныптарда (9-11) практикалық семинарлар немесе семинар-конференциялар (№5 қосымша). Оқушылар  сабақты өткізу үшін өз бетінше баяндамалар немесе презентациялар дайындайды, мұндай әдістер қызығушылықтарын арттырады, дербестікті дамытады.

Сабақтың кез-келген кезеңінде тестілеу өткіземін, бірақ көбінесе белгілі бір тақырыпты (№ 6,7 қосымша) зерделегеннен кейін немесе оқу жылының соңында қорытынды тесттерді (№8,9 қосымша) пайдаланамын. Бұл оқушылардың білімін тексеруге, өзін-өзі бағалауға мүмкіндік береді және мұндай жүйе оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттырады.

Дарынды оқушылармен жұмыста оқушылардың интеллектісін дамытатын, оқушыларды аудандық, облыстық олимпиадаларға қатысуға дайындауға ықпал ететін, танымдық белсенділікті дамытатын мектеп олимпиадаларын өткіземін (№10,11 қосымшалар).

География ғылыми дүниетаным мен жоғары адамгершілікті қалыптастыру, сондай-ақ жастарды өмірге практикалық дайындау бойынша міндеттерді шешуде көрнекті орын алады.

Оқушылардың танымдық қызметін белсенді дамытудағы өзіндік жұмыстардың бір түрі – реферат. Жұмыстың бұл түрі қиындардың бірі болып саналады, себебі жазбаша түрде немесе белгілі бір мәселе бойынша ғылыми еңбек түрінде қысқаша баяндау беріледі. Осы оқыту жүйесін жасы ескеріле отырып саралап түземін, біртіндеп берілген материалдың көлемін көбейтемін, сонымен қатар бұл жұмысты  білімі жоғары деңгейдегі оқушылар орындайды.

Инновациялық технологиялардың бірі компьютерлік технология болып табылады. Әрине, компьютер - бұл оқушылардың оқу еңбегін қарқындатуға және олардың танымдық қызметін дамытуға мүмкіндік беретін заманауи оқыту құралы. Осы заманауи оқыту құралдарын табысты енгізу үшін георафия кабинетінде компьютер, интерактивті тақта бар. Сондықтан өз сабақтарымда өз презентацияларымды ғана емес, сонымен қатар оқушылардың әзірлеген презентацияларын көретемін.

Оқытудың жаңа технологиясының дәстүрлі оқытудан айырмашылығы

Тәжірибе нәтижелілігі

         География бойынша білімді тексеру оқытудың белсенді формалары мен әдістерін енгізу аталған пәнге деген қызығушылықты арттыруға ықпал ететінін көрсетті. Сауалнамалық деректерді талдай отырып, мынадай тұжырымға келдім: оқушылардың география сабақтарында танымдық іс-әрекет деңгейі көтерілді (жоғары-70%, орта-30%). Учащиеся с удовольствием посещают уроки географии.

   Оқушылардың үлгерімі 100 % құрап және білім сапасы артты.

География пәні бойынша білім алушыларды 3 жылдық

 аралық аттестаттау нәтижелері

География пәні бойынша білім алушылардың білімін бақылау нәтижелері

Тәжірибеге қосымша

1. № 1 қосымша.  Географиядан есептер.

2. № 2 қосымша. Географиядан есептер құрастыру.

3. № 3 қосымша. «География білгірлері» ойын-сабағы, 7 сынып

4. № 4 қосымша. «Оңтүстік Америка» ойын-сабағы.

5. №5 қосымша. «Қазақстанның физикалық географиясы" курсында не өттік?»  9 сынып

6. № 6 қосымша. «Қазақстанның экономикалық аймақтары» бөлімінің жалпылама қайталау, 9 сынып

7. № 7 қосымша.  «Әлем халқының географиясы» ойын-сабақ, 10 сынып

№1 қосымша

Географиядан есептер

Есеп  №1

Х елді және оның көршілерін анықтаңыз:

Шешуі:

1. Мавритания (Нуакшот).

2. Сенегал (Жасыл мыс түбегінде   Альмади мүйісі).

3. Гвинея.

4. Буркина-Фасо

5. Кот-д’Ивуар.

6. Нигер. Ниамей-Нигердегі Бамако астанасынан кейін екінші. Нигер -  ұзындығы бойынша  (Ніл мен Конго кейін) Африкадағы өзен.

7. Алжир. 

Х ел  = Мали

Есеп  №2

Елді  сипаттама бойынша анықтаңыз

 «Бұл ел оңтүстік жарты шарда орналасқан. 17 ғасырдың басында «Жаңа Голландия» деп аталды. Аумағы - 7,7 млн. км2  халықтың негізгі бөлігі христиан дінін ұстанады. Астанасында 325 мың адам тұрады. Қорғасын кендері мен боксит өндіру көлемі бойынша әлемде жетекші орын алады. Ауыл шаруашылығының басты саласы-қой шаруашылығы. Елдің ерекшелігі-түрлі жолтабан темір жолдарының болуы. Пайдалы қазбаларға бай. Оның аумағында 286 кг салмағы бар әлемдегі ең ірі алтын  табылды. Бұл елдің тұмары – опал тасы. Жануарлар әлемі көптеген эндемиктерден тұрады. Ауыз судың тапшылығынан, өзендер  құрғаған кезеңде олар «крикке» айналады.

Жауап: Австралиялық Одақ

Есеп № 3

Осы елмен шектесетін көршілер туралы  белгілі:

Көршілерді анықтап, кестенің оң жақ бағанына жазыңыз.

Іздеген ел: Алжир

Есеп № 4

Осы елмен шектесетін көршілер туралы  белгілі:

Ол ел туралы:

Республика Оңтүстік-Батыс Африкада,  Атлант мұхитының жағалауында орналасқан, Африка елдерінің арасында аумағы бойынша 7-ші орынды алады.

Жауап: Ангола

Есеп № 5

Оңтүстік Оңтүстікте:

Бұл ел туралы мынадай ақпарат берілген:

* Мемлекеттік тіл – испан тілі.

* Халықтың 93% – католиктер.

* Астанасы әлемнің ең ірі қалаларының ондығына кіреді.

* Құрлықтың ең биік шыңы осында орналасқан.

* Құрлықтағы үлкендігі жөнінен   екінші орнында тұрған өзен ағып өтеді.

* Оның жағалауын ең тар мұхит шаяды.

* Мұнда Оңтүстік құрлықтардың бірінің шеткі оңтүстік нүктесі орналасқан •

Жауап: Аргентина

Есеп № 6

Ол ел туралы мынадай ақпарат берілген:

* Б. з. д. 9-6 ғғ. оның аумағында Урарту мемлекеті пайда болды.

* Бұл елде ашық аспан астында ежелгі мұражай бар – атақты Гарни бекінісінде Күн ғибадатханасы  (б.з. д. 3-1 ғғ.).

* Тау елі, аумақтың 90% - дан астамы теңіз деңгейінен 1000 м-ден жоғары.

* Теңізге шығу жолы жоқ 

*  Аумағы сейсмикалық, соңғы жер сілкінісі 1988 жылы болған. Спитак, Гюмри, Ванадзор қалалары қираған.

* 1900 м биіктікте елден тыс жерде танымал әдемі тау көлі орналасқан

Жауап: Армения

Есеп № 7

Елді  сипаттама бойынша анықтаңыз.

«Түбекті ел.  Таулар аумақтың 80% - ын алып жатыр. Ірі өзендер жоқ. Климаты жерорта теңізді, субтропикалық. Президенттік республика. Индустриялық-аграрлық ел, өз экономикасының даму деңгейі бойынша ең дамыған елдерге жол беретін. Кілемдер, зәйтүн майы, табиғи теріден жасалған тондар әлемнің көптеген елдеріне экспортталады. Астанасы б. з. д. 16-12 ғасырларда құрылған, онда жаңартылған Олимпиаданың алғашқы ойындары өтті. Оның ғимараттары арасында атақты Зевс храмы бар.»

Жауап: Греция

Есеп № 8

Бұл ел өзі туралы былай баяндайды:

* Мен-Шығыс Еуропаның құрлықтық елі.

* Климаты қалыпты континенттік.

* Менің аумағымда 10 000 астам көл бар.

* 1986 жылы Чернобыль АЭС апатының әсеріне ұшырадым.

* 1995 жылдан бастап «нарықтық социализм» құру курсы жүргізіледі.

* Экспорттың негізі: минералды тыңайтқыштар, машина жасау өнімдері және станоктар, сүт өнімдері.

* Картоп, зығыр, қант қызылшасы өсіріледі.

* Көрнекті орындардың бірі – Брест бекінісінің қорғаныс мұражайы.

Бұл қандай ел? Беларусь

Есеп № 9

Ал сіз бұл елді білесіз бе?

Ол Оңтүстік-Шығыс Еуропада орналасқан. Рим және Византия империясының құрамына кірді. Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыста Германия жағында соғысты. Христиан елі. Арал мемлекеті (шамамен 4000 аралдар). Бокситтер, түсті металл кендері, қоңыр көмір өндіріледі. Козлодуда АЭС жұмыс істейді. Көкөніс, жеміс, жүзім өсіріледі. Ол өзінің шарап жасау және жеміс және көкөніс консервілерімен танымал. Ел жылы теңіз жағасындағы курорттармен танымал: Варна, Алтын құмдар, Қасиетті Константин және Елена, Солнечный берег балалар курорты.

Елді атаңыз: Болгария

Есеп № 10

 Өзі туралы бұл ел былй хабарлайды:

* Испан теңізшілер Висенте Пинсон мен Диего Лепе 1500 жылы қаңтар айында ашты. Ел португал колониясы болды.

* Қазір бұл - президенттік федеративті республика.

* Әлемдегі халық саны бойынша 5 орынды алады.

* Сельва және гилея бар •

* Темір рудасы мен апатит өндіру бойынша бірінші орында, алтын өндіру бойынша – 4 орында.

* Құрлықтағы ең ірі мемлекет, аумағы бойынша әлемде 5 орын алады.

* Төрт климаттық аймақта орналасқан.

* Оның аумағында әлемдегі ең көп өзен бар.

* Бес экспорттық дақылдар  – кофе, какао – бұршағы, қант сүрегі, мақта, соя.

Бұл қай ел?  Бразилия

Қосымша №2

Есептер

Тапсырма №1

Түркмениямен қандай мемлекеттер шектеседі? Сол елдердің ерекшеліктері туралы не білесіз?

 Тапсырма  №2

Хорватияның «көршілерін»  атаңыз. Олар туралы не білесіз?

Тапсырма  №3                                   

Колумбияның «көршілерін»  атаңыз. Олар туралы не білесіз?

 Тапсырма  №4

Перу қандай мемлекеттермен шектеседі? Олар туралы не білесіз?

 Тапсырма  №5

Чехияның "көршілерін" атаңыз. Олар туралы не білесіз?

Тапсырма  №6

Италияның "көршілерін" атаңыз. Олар туралы не білесіз?

Тапсырма №7

Италияның "көршілерін" атаңыз. Олар туралы не білесіз?

Тапсырма  №8

Молдавия қандай мемлекеттермен шектеседі? Олар туралы не білесіз?

Қосымша №3

Сабаққа қосымша

Қосымша

1. Аспан мен жер бетінің астасып көрінетін сызығын:  Көкжиек

2. Берілген нүкте арқылы өтетін, меридианның солтүстік бағытынан сағат меңзері жүрісімен зат бағытына дейін өлшенетін көлденең бұрыш:   Азимут.

3. Жер бетінің белгілі бір телімін жазықтықта шартты белгілердің көмегімен бейнелейтін сызба:    План.

4. Жер шарының кішірейтілген моделі:     Глобус.

6. Жердің айналу өсінің жер бетімен қиылысатын нүктелері  қиылысуы: Полюстер.

7. Полюстердің бірдей қашықтықтағы параллель:    Экватор.

8. Ең үлкен мұхит?   Тынық.

9. Полюстерді қосатын шартты сызық?            Меридиан.
10. Ең кішкентай Мұхит?                 Солтүстік Мұзды.

11. Горизонт тұстарын  анықтайтын құрал?  Компас.

12.Қай қаладан нольдік меридиан өтеді? Лондон

Қосымша

Тапсырма 1: Координаталарды анықтап, кестені толтырыңыз.       

Кесте №1

2 тапсырма.

Берілген координаталар бойынша нысандарды тауып кестені толтырыңыз

Қосымша

Литосфера –  жердің сыртқы қатты қабаты  (грек. lithos- тас, sphaira — шар).

Жер қабығы -  жердің ең тысқы жіңішке қатты қабаты

Тау жыныстары - жер қыртысын түзетін табиғи денелер.

Жер сілкіну– жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі. 

 Жер сілкіну ошағы  — жан-жаққа сейсмикалық толқындар тарайтын жер қабығының қалыңындағы орын.

Жанартау – төбесінде шұңқырға ұқсас кратері не ойысы бар, көбінесе конус немесе күмбез тәріздес болып келетін геологиялық түзілім.

Қосымша

1команда

1. Ключевская шоқысы, Везувий, Птолемей, Кракатау.
2. Көмей, кратер, лава, глобус.
3. Гейзер, жанартау, глобус, магма.
4. Атмосфера, стратосфера, тропосфера, литосфера.
5. Компас, азимут, масштаб, гейзер.
6. Карта, глобус, жергілікті жердің планы,  көмей.
7. Австралия, Тынық, Евразия, Африка.
8. Солтүстік Мұзды, Гренландия, Тынық, Атлант.
9. Жер сілкінісі, сейсмограф, ошақ, нивелир.
10. Ядро, мантия, земная кора, горизонталь.

2 команда

1.Глобус, жер сілкінісінің ошағы, карта,  жегілікті жерплан.

2. Жер қыртысы, азимут, компас, масштаб.

3.Австралия, көмей, ошақ, жанартау.

4.Антарктида, Австралия, Индия, Евразия.

5.Жер қыртысы, ядро, мантия, атмосфера.

6.Параллель, сейсмограф, горизонталь, экватор.

7.Тынық, Атлант, Үндәі, Ключевская шоқысы.

8. Ядро, Атмосфера, гидросфера, литосфера.

9.Наска, Тихоокеандық, Индо – Австралиялық, Гренландия.

10. Азимут, жанартау, кратер, магма.

Қосымша 4

Сабақтың  тақырыбы: Оңтүстік Америка

Сабақтың мақсаты:

Білім беру: бұрын зерделенген білімді жинақтау, жекелеген табиғи компоненттердің сипаттамасын, білімдерін меңгеруін бақылауды жүзеге асыру;

Дамытушы: әртүрлі мазмұнды карталарды салыстыру, картамен және басқа ақпарат көздерімен жұмыс істей білу, зейінді дамыту,  қорытынды жасай білу;

Тәрбие: пәнге деген қызығушылықты арттыру, ұжымшылдыққа тәрбиелеу, жасаған жұмысы мен оқу нәтижесі үшін жауапкершілік сезімін қалыптастыру.

Сабақ түрі: ойын-сабақ

Көрнекіліктер: Оңтүстік Американың физикалық картасы, 7-сыныпқа арналған атластар, тапсырмалары бар карточкалар, О. Американың әр түрлі жануарларының фотосуреттері мен слайдтары.

Сабақтың барысы

Сабаққа қосымша

Қосымша

1. Батпақтың бүкіл алып әлемі – ол Амазония. Ормандар, су ағындары-ең үлкен өзеннің бар болуымен байланысты. Әлемде мұндай табиғи кешен жоқ. Қандай тұрақты климаттық факторлар осы ғажайып әлемнің  болуына әсер етеді?
2. Оңтүстік Америка құрлығы  табиғаттан шөлдің көп үлесін алды. Жер шарының ең ерекше және құрғақ аймақтарының бірі Тынық мұхиты жағалауының бойымен 3 және 30 о.е. аралығында созылады. Бұл шөлдерді атаңыз және олардың шығу тегін түсіндіріңіз.
3. Бұл конкурста міндетті түрде лама - альпака туралы сұрақ қойылады: неге экватор еңдігінде тұрып, оның ұзын қалың жүні бар?
4. Сонымен қатар, бозбалаларды Аконкагуа шыңына жіберген тайпаның көсемі туралы аңыз бар. «Күштерің жеткенше көтеріліңдер. Кім шаршайды, үйге оралсын, бірақ әркім маған сол жерден ағаш бұтағын әкелсін» - деп тапсырады. Көп ұзамай бірінші бозбала қайтып келіп, кактус жапырағын әкелді. Көсем күліп айтты: «Сен шөлді кезбедің және ол таудың етегінде болған жоқсың .

Жусанның күміс бұтағын әкелген екінші бозбалаға көсем: «Сен таудың етегінде болдың, бірақ тіпті көтерілемін деп тырыспадың».

Үшінші бозбала терек бұтағын әкеліп, көсемнен тіпті мақтауға алды: «Сен бұлаққа бардың!». Шырғанақ бұтағын әкелген төртінші бозбаланы да мақтады көсем: «Сен бірінші жартасқа дейін жетіпсің».Бесінші бозбала балқарағайәкеліп, көсем оған: «Сен биік шыңның жартысына дейін көтеріле алмадың». Соңғы келген бозбала құр алақан келді, бірақ кеудесін қуаныш кернеп тұрды. Ол барған жерінде ағаштың өспейтіндігін, бірақ беті айдын теңізді көргенін айтты.

Көсем оған сеніп қана қоймай, ең үлкен құрмет көрсетті: «Саған еш бір белгіқажет емес. Жеңіскөзіңнен көрініп, дауысыңнан естіледі. Бұл сенің өміріңініңшыңдардың бірі. Сен тауды, оның барлық ұлылығын көріп қайттың».

Оқушыларға сұрақ қойылады: «Неге көсем жас жігіт таудың шыңына жетті деп шешті?»

1.      Ең ірі таулы көл - (Титикака)

2.      Жердегі ең ұзын тау тізбегі – (Анды)

3.      Планетадағы ең жоғары сарқырама  -  (Анхель)

4.      Ең үлкен жылан – (Анаконда)

5.      Ең үлкен өрмекші – (Құсжегіш)

6.      Ең кішкентай құс – (Колибри)

7.      Батыс жарты шардағы ең биік нүкте -  (Аконкагуа тауы)

8.      Әлемнің ең биік таулы астана – (Лима)

9.      Оңтүстік Американың ең құнды тыңайтқышы-  (гуано)

10.Ең жеңіл ағаш –  (бальза)

11. Австралиядан тыс мекендейтін қалталылардың жалғыз өкілі – (опоссум)

12. Ол балық-адамдар мен жануарлардың өміріне қауіпті   – (пиранья)

Қосымша 5

Құт береке тұнып тұрған қойнауың,

Далаң дархан, жазиралы жайлауың.

Орман тоғай заңғар шыңы белесі

Қарт Қаратау, Алатауым айбарым.

Сабаққа қосымша

Қосымша

Бірінші командаға сұрақтар
1. Қазақстан қай құрлықта орналасқан? (Евразия) 
2. Республиканың ауданы қандай? (2,7 млн.км2) 
3. Қазақстандағы «түсті»  тауларды атаңыз? (Ақтау, Қаратау, Көкшетау) 
4. Қазақтардың қонысы. (Аыул) 
5. Қазақстанның көмір астанасы? (Қараганды) 
6. Дала өсімдіктерін атаңыз? (Селеу, қоңырбас) 

7. Қазақстан территориясында Жаңа жылды неше рет қарсы алуға болады? (2) 
8. Қазақстанның ақша бірлігі (теңге) 
9. Қазақстанның ең биік нүктесі, оның биіктігі? (Хан-Тәңірі, 7010м.) 
10. Каспий теңізінде қандай теңіз сүтқоректілері тұрады? (Итбалық) 
11. Қазақстандағы қандай табиғи аймақ ең үлкен аумақты алып жатыр? (шөл) 
12. Біздің аймақтағы ең көп таралған ағаштар? (қарағай, аққайың) 

Екінші командаға сұрақтар
1. Қазақстан дүниежүзінің қандай бөліктерінде орналасқан? (Европа және Азия) 
2. Қазақстан қандай мемлекеттермен шекараласады (Ресей, Қытай, Өзбекстан, Түркменстан, Қырғызстан)

3. Қазақстан аумағы жөнінен әлем бойынша нешінші  орында? (9) 
4. Бірінші қазақстандық ғарышкер (Тоқтар Әубакиров) 
5. Қазақстанның ең көне қаласы (Тараз) 
6. Жойылып кету қаупі бар дала жануары? (Киік) 
7. Қазақстан шекарасының жалпы ұзындығы қандай? ( 15 мың.км. астам) 
8. Қазақстандағы ең ұзын өзендердің бірі? (Ертіс) 
9. Тыңның игерлуі қай жылы басталды? (1954 ж.) 
10. Қазақстан қандай табиғи аймақтарда орналасқан? (орманды дала, дала, шөлейт, шөл) 
11. Қазақстанның ірі көлдері (Каспий, Арал, Балқаш, Марқакөл)
12. Қызыл кітапқа енгізілген  дала өсімдігі? (дала қызғалдағы) 
 

Қосымша

Бірінші кезең. Тарихи. 
1. Отырар қаласында туған Ежелгі Шығыс ғалымдарының бірі,  араб саяхатшыларының қазақ жері, астрономиялық зерттеулері  туралы мәліметтерін толықтырған кім?  Әбу Насыр әль - Фараби
2. Қазақстан географиясы туралы алғашқы еңбек «Орынбор топографиясы» кітабы болып табылады. Бұл кітаптың авторы кім?    П.И. Рычков
3. Бұл саяхатшы 1856 – 1857 ж.ж. таулы аймақты зерттегені үшін  тегіне құрметтә  префиксті алды. Ол кім?    П.П.Семенов – Тянь - Шаньский 
4. 1931-1934 жылдары Жезқазған аймағында мыс кенін кім ашты? Қ.И.Сәтпаев
 

Екінші кезең. «Мені танып ал»

1 командаға арналған мәтіндер: 
В. В. Докучаев бұл  табиғи компонентті «табиғат айнасы» деп атады. Топырақ

Бұл табиғи компонент табиғаттың барлық басқа компоненттеріне, адамның өмірі мен шаруашылық қызметіне әсер етеді... Көптеген әртүрлілігімен ерекшеленеді, оның қалыптасуына факторлардың төрт тобы әсер етеді: географиялық орналасу, күн радиациясы, ауа массасының қозғалысы, жердің төсеніш беті. Климат
2 командаға арналған мәтіндер: 
Бұл табиғи компонент адамның өмірі мен қызметінде үлкен рөл атқарады, онсыз өмір жоқ. Ең ірі климатолог А. И. Воейков бұл "...климат өнімі"деп жазды. Алайда ол климатпен ғана емес, табиғаттың басқа да компоненттерімен  де байланысты. Су және  ішкі сулар
Бұл табиғи компонент  әртүрлі. Белгілі бір өмір сүру жағдайларына бейімделеді, оның таралуы климаттық жағдайларға, өсімдіктерге және поч сипатына байланысты.  Жануарлар әлемі

Үшінші кезең. «Біліп, көрсет»
Бірінші командаға арналған мәтіндер
Бұл табиғи аудан Қазақстанның орталығында орналасқан, пайдалы қазбаларға өте бай: көмір, мыс, алтын, полиметалл кендері. Климаты құрғақ, континенттік. Негізгі өзендер – Есіл, Нұра, Сарысу. Қазақстанның осы бөлігіне арнап  қазақ халық композиторы Құрманғазы өзінің күйін арнады.

Сарыарқа
Бұл жазықтың ауданы 3 млн. км2 астам. Қазақстан территориясына тек оңтүстік-шығыс бөлігі ғана кіреді. Оның рельефінің басты ерекшелігі - жазық. Негізгі байлығы - мұнай. Бұл жазықтағы   ең  үлкен көл бар, тереңдігі 51 м, ауданы 17700 км2.  Шығыс Еуропа жазығы

Екінші команда үшін мәтін
Бұл таулы аймақ республиканың шығысында орналасқан. Ол палеозой кезінде пайда болды. Пайдалы қазбаларға бай: алтын, күміс, полиметалдар. Таудың шыңдары мұздықтармен, ал беткейлері қалың ормандармен – тау тайгасымен жабылған. Қазақстанның орман байлықтарының жартысына жуығы осында. Ормандар самырсын, майқарағай, шырша, көктерек және қайыңнан тұрады.  Алтай
Түркі тілінен аударғанда "белдеу"дегенді білдіреді. Қазақстан аумағында ауданның оңтүстік бөлігі орналасқан. Көптеген карст қақпалар, қуыстар, үңгір. Климаттың континенттілігі солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай өсуде. Урал

Төртінші кезең. "Әдеби".

Бірінші команданың  тапсырмасы
1. М. А. Шолоховтың шығармасынан үзіндіні оқып, қандай табиғи аймақ сипатталатынын анықтаңыз.

«Ақселеу пісті. Жел оны бұрып, бұрып, бұрып, бұрып біресе  оңтүстікке қарай, біресе батысына қарай толқындатты. Бұл жерде тек қана ауа ағысы жүргенде, мінажат етіп, оның жотасында қараңғылық соқпақ ұзақ уақыт жатты. Әр түрлі шөптер өсірілді.  Жоталарда  қурап  кеткен жусан. Қысқа түндер тез аяқталды…» Дала
2. Өлеңді оқып, сұраққа  жауап беріңіз
Арқаның Бетпақ деген даласы бар,
Бетпақ - шөл, ойлы-қырлы панасы бар.
Сол шөлде ел жоқ, күн жоқ өсіп-өнген
Жәндіктің киік деген баласы бар.
Бетпақта қысы-жазы ел болмайды,
Ел-жайлау, өзен яки көл болмайды.
Бұтасы қу баялыш, қара жусан,
Көгала бетегелі бел болмайды.
Бетпақтың көлденеңі сегіз көштік,
Сайланып қыс ішінде талай көштік.
Азамат, ат пен айғыр, атан ғана
Шыдар деп қоста отырып, талай дестік.
Бетпақта елсіз-көлсіз өсіп-өнген,
Жалғыз-ақ құлан, киік шөлге көнген.
Қазақтың малдарындай қыбырласып,
Әр ойдан топ-топ болып жусап өрген.

Өлеңде қандай табиғи зона және қандай жануар суреттелген?  
Екінші командаға тапсырмалар
1. Өлеңнен үзінді оқыңыз, сұрақтарға жауап беріңіз: 
Туған жердің ауасын
Сағыныппын мен тегі.
Үлкен түгіл, баласын,
Момын түгіл, тентегін.
Қайың түгіл, қаңбағын,
Қырат түгіл, обасын;
Шалғын түгіл, шаңдағын,
Құрақ түгіл, қоғасын;
Белес түгіл, елесін,
Самал түгіл, дауылын

Өлеңде кездесетін өсімдіктерді, жер бедерін ата. Қысқаша сипаттама беріңдер.  
 

Бесінші кезең. Биологиялық.
1. Қазақстан территориясында қанша қорықтар бар? (9) 
2. Қазақстанның ең ескі қорығын атаңыз? (Ақсу - Жабағылы) 
3. Ақсу-Жабағылы және Алматы қорықтарында біздің еліміздің символы болып табылатын жыртқыш сүтқоректілер ерекше қорғалуда?

Бұл жануарды атаңыз? (Қар барсы немесе ірбіс) 
4. Әлемдегі ең Солтүстік құстар ұя салатын қорықты атаңыз. (Қорғалжын)

Алтыншы кезең. "Бесінші артық»

Бірінші командаға тапсырма
Қара, қоңыр, тұзды, қара-қоңыр, құмды,күлгін.
Орман, дала, тундра, шөлейт, шөл.

Екінші командаға тапсырма  
Тянь-Шань, Алтай, Саур-Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Кавказ

Ертіс, Жайық, Іле, Сырдария, Еділ

Жетінші  кезең: «Қазақстанның кереметтері»

6995м - Хан-Тәңірі биіктігі;

-132м -  Қарагие ойпаты; 
Каспий теңізі - ең үлкен ағынсыз су қоймасы
1700м – Қазақстан аумағындағы  Ертіс өзенінің ұзындығы

Балқаш - Қазақстанның ерекше көлі

15000 км - Қазақстан шекарасының ұзындығы

Қосымша 6

Сабаққа қосымша

Қосымша

№1 карточка

Солтүстік Қазақстанның экономикалық-географиялық жағдайы туралы айтыңыз.

№2 карточка

Орталық  Қазақстан қандай пайдалы қазбаларға бай?

№3 карточка

Батыс Қазақстанның халқы мен ұлттық құрамы туралы айтып беріңізші?

№4 карточка

Оңтүстік ауданында қандай өнеркәсіп орталықтары құрылды?

№5 карточка

Ауданның АӨК сипаттамасын беріңіз.

Қосымша

1. Қазақстан қандай елдермен шектеседі? (Ресей, Қытай, Өзбекстан, Түркменстан, Қырғызстан)

2. Қазақстанды  5 Экономикалық аудандарға  бөлген ғалымның аты? (Н. Н.Баранский)

3. Қазақстан қанша аймақ пен облыстарға бөлінеді? (5 и 14)

4. Қазақстанда ауданы бойынша қандай экономикалық  аймақ  бірінші орында (Батыс Қазақстан)

5. Қай облыс ауданы  бойынша  бірінші орында?(қарағанды)

Қосымша

Қай тұжырым дұрыс?

Қосымша 7

Сабақтың тақырыбы: Әлем халқының географиясы (10 сынып)

Мақсаттары мен міндеттері:

Білімділік: «Әлем халқының географиясы»  бөлімінің негізгі тақырыптары бойынша білімдерін қайталау және бекіту; «табиғи өсім», «демографиялық жарылыс», «көші-қон» , «урбандалу»  және т. б ұғымдарды бекіту.

Дамытушылық:  Оқушыларды әртүрлі жағдайда білімдерін қолдануға, алынған ақпарат негізінде қорытынды,  ұсыныс, болжам жасауға үйрету.

Тәрбиелілік:  Жауапкершілік және ұйымшылдық сезімін тәрбиелеу.

Құрал-жабдықтар: тақырыпқа сай кроссворд, карточкалар.

Сабақ түрі: қорытынды, бекіту .

Өткізу түрі: ойын.

Сабақтың барысы

Сабаққа қосымша

Қосымша

Сұрақтар:

Қай мемлекетте халықтың тығыздығы байқалады? (Бангладеш)

Халықтың өсімін молайту элементтерінің бірі? (Туу)

Тұрғылықты жерін ауыстырумен шекара арқылы адамдардың өтуі қалай аталады? (Миграция)

Табиғи өсімнің, туудың және судың тұздылығының өлшем бірлігі? (Промилле)

Қалалардың шоғырлануы, олардың бірігуі (Агломерация)

Қалалар мен қала тұрғындарының  өсу үдерісі (Урбандалу )

Дүниежүзінде  екінші орын алатын әлемдік дінді атаңыз (Ислам)

Қытайлықтардың ұлттық діні  (Конфуциандық)

Тұрғындар саны бойынша көшбасшы ел (Қытай)

Этникалық қауымдастықтың бір  түрі  (отбасы)

Қосымша

Қосымша

Мен сіздерге болашақ отбасы туралы демографиялық тұжырым келтіремін. Отбасы осындай құрамда болуы керек: екі ата-ана және үш баладан кем. Үшінші бала күтпеген шығындар (балалар өлімі, жазатайым оқиғалар, аурулар және т.б.) болған жағдайда өтемақы үшін қажет.  Отбасы стереотеледидармен, компьютері, видеотелефон байланысымен жабдықталған пәтерде тұратын болады. Үй еңбегі әр түрлі тұрмыстық техникалармен жеңілдетіледі, сондықтан тек жеңіл болады. Барлық отбасы мүшелері сүйікті ісімен айналысады, табиғатпен араласады. Отбасында махаббат пен құрмет болады,отбасы бақытты болады.

Қосымша

1. Ең көп таралған дін - бұл: а) ислам, б) буддизм, в) христиан;

2. Ең көп тілдік отбасы - бұл: а) Алтай,б) Индоевропей, в) Орал-Юкагир;

3. Әлем халқының орташа тығыздығы: а) 15 адам/м2, б) 700 адам/м2, в) 45 адам/м2;

4. Жоғары деңгейдегі мамандардың дамыған мемлекеттерге ауысуы: а) эмиграция, б) «ақыл-ойдың ағуы», в) иммиграция;

5. Халық аз қоныстанған аймақтарға жатады: а) биік таулы аймақтар, Б) ойпаттар, в) биіктіктер;

6. Демографиялық дағдарыс қай мемлекеттерде байқалады: А) Үндістан, Б) Ресей, В) Бангладеш .